Banaba

Banaba of Ocean Island, een gat in de oceaan. Het eilandje, ergens halverwege Nieuw-Zeeland en de westkust van Zuid-Amerika, is amper meer dan een paardenvijg. Het maakt deel uit van een oblong archipel van eilandjes middenin de Stille Oceaan, de Gilberteilanden, waar het niettemin 440km vandaan ligt. Over de oorspronkelijke bewoners, de Banabaren, merkt Schalanksy op dat het belangrijkste werktuig dat ze hadden een pijlpunt van hout was. Hiermee bekrasten ze zich van kop tot teen. Schalansky vermeldt ook nog dat de Banabaren hun doden niet begroeven. Pas na een lang proces van rotting en droging werden de beenderen in de overal aanwezige oceaan gewassen en als fundament aan hutten en terrassen toegevoegd. Raobeia Ken Sigrah (1), die zich hiervoor op mondelinge overlevering baseerde, geeft aan dat de eerste bewoners van Banaba, wat hol eiland betekent, van de Melanesische Te Aka clan stamden. De naam van het eiland veranderde toen een zekere John Mertho er in 1804 aan land ging en de plek noemde naar het schip dat hem tot Banaba had gebracht.
Banaba is niet meer dan een ophoping van vogelstront midden de oceaan. Het eiland ontstond omdat vogels neerstreken op een net boven het wateroppervlak uitstekend rif en er zich ontlastten. De fosfaatrijke drek hoopte zich op tot een bult die met z'n hoogste punt 86 meter boven de waterspiegel uitsteekt.
Op die bult van stront ontwikkelde zich tropisch regenwoud. Begin negentiende eeuw werd het eiland getraceerd door een Brits officier, later door de koopman die het Ocean Island noemde. Pas in 1900 werd het definitief gekoloniseerd. Onder dwang werden de eilandbewoners naar een ander eiland overgebracht om zo op grote schaal fosfaatwinning mogelijk te maken, wat het eilandje zo goed als volledig kaalplukte. Van interbellum tot eind jaren zeventig stond Ocean Island alleen bekend omdat het fosfaat in overvloed had. Op het amper zes vierkante kilometer metende eiland kwamen wegen voor industrieel nut, huizen en barakken voor de handlangers die op het eiland werkten, een kerk, een hotel en een postgebouw. In het woud staan nu roeste machines, de betonnen constructies zijn niet langer bewoond, in de zwembaden groeit onkruid.

In het Maori zijn meerdere verwante lemma's voor wat ook de Banabaren leerden kennen als Westerse barbarie. Een van de interessantste en belangrijkste is het woord ihupuku, wat zowel onervaren als kundig betekent en in die laatste betekenis ook voor industriële verrichtingen gebruikt wordt:(2) Paweha was een ervaren tuinier wordt in het Maori Hai tangata ihupuku a Pāhewa ki te mahi māra. Ahumahi is nog zo'n woord. In one of his addresses to Rotary he spoke about his dream of a world in which industrial companies aim to meet the needs of humanity and not an endless battle for control, profit or wages. Industrial companies, in het Maori kamupene ahumahi. Als zelfstandig naamwoord staat het plompverloren voor industrie, de barbarie van wat op Banaba gebeurde toen Britse multi-million-dollar companies er neerstreken. Een ander woord, ahuwhenua, duidt zowel op industriële activiteit, in voorliggend geval de fosfaatwinning op het holle Ocean Island, als op bezig zijn of gewetensvolle vlijt. In de taal zelf zit dus kennelijk een tweespalt, een niet met woorden op te lappen breuk: A boy saw a mynah’s nest in a tree, then he assiduously set about fetching that nest: kātahi ia ka ahuwhenua ki te tiki i taua kōhanga. (op. cit.)

Hoe het verder moet met Banaba, waar de industriebonzen de fosfaatwinning in 1979 voor bekeken hielden, is onduidelijk. Afstammelingen van de verbannen Banabaren dienden een schadeclaim in. Ze eisten een dik procent op het kapitaal dat de fosfaatwinning had opgebracht. Overheden bogen zich over het geval. Recent evenwel zou iemand van het Hooggerechtshof van Kiribati de eis ontvankelijk verklaard hebben, mits de betrokken Banabaren in ballingschap weer op Banaba gaan wonen.


(1) Sigrah, Raobeia Ken. Te rii ni Banaba / Raobeia Ken Sigrah, Stacey M. King. - Suva, Fiji : Institute of Pacific Studies, University of the South Pacific, 2001. 1. Ethnology - Kiribati - Banaba. 2. Banaba (Kiribati) - History. 3. Banabans (Kiribati people). Over Raobeia Ken Sigrah is voorts weinig te vinden.
(2) Maori Dictionary, www.maoridictionary.co.nz.